شخم زدن زمین برنج

مقدمه

مجموعه عملیات آماده سازی بستر مناسب، جهت کاشت بذر به طور مستقیم یا نشاء در زمین اصلی شخم نامیده می شود که شامل سه مرحله است. شخم اول که معمولا با گاو آهن برگردان دار زده می شود، شخم دوم که با رتیواتور و یا گاو آهن و یا دیسک و یا وسیله ای شبیه نهرکن عمود بر شخم اول زده می شود که خود منجر به بهبود شرایطی در خاک می شود. شخم سوم با چنگ و دندانه و ماله جهت آماده سازی کامل مزرعه و تسطیح خاک صورت می گیرد. لازم به توضیح است تمامی ادوات به کار گرفته شده در سه شخم به پشت تیلر متصل می گردد.

آماده سازی زمین

تهیه زمین در بسیاری از موارد با شخم زدن آغاز می شود که مهمترین مرحله در تهیه زمین محسوب می گردد. چنانچه شخم از نظر زمان و عمق بطور صحیحی انتخاب نگردد و بطور کلی با کیفیت مطلوبی انجام نشود، نه تنها نتایج مفیدی را در بر نخواهد داشت بلکه در شرایطی می تواند به خرابی بستر بذر و گاهی خسارت های جبران ناپذیری منجر گردد. در اجرای شخم، زمین از حالت سختی خارج می شود، علف های هرز و کاه و کلش به زیر خاک می رود بنظر می رسد شخم عمیق یعنی بیشتر از ۲۰ سانتیمتر برای کشت برنج مناسب نباشد. در زراعت برنج بهتر است شخم اول در اواخر پائیز یا در اوایل زمستان که در گیلان بنام کار و در مازندران به نام بور یا وز معروف است انجام گیرد زیرا

• بعلت مشغله کاری کم برای کشاورز در این فصل امکان انجام شخم با فرصت کافی فراهم است.
• مواد آلی مانند کاه و کلش به زیر خاک رفته و فرصت کافی جهت تجزیه آنها وجود دارد، در ضمن شخم اول را نباید قبل از سرد شدن هوا، یعنی در اوایل یا اواسط پائیز انجام داد، زیرا میکروارگانیزمهای خاک در اثر گرمای موجود هوا فعال بوده با به زیر خاک رفتن کاه و کلش این مواد تجزیه و مواد غذایی آن با بارندگی بیشتر از دسترس گیاه سال بعد خارج می گردد. ولی اگر شخم با سرد شدن هوا زده شود این مواد به دلیل سرما و نتیجتا با کاهش فعالیت میکروارگانیزمها، تا شروع فصل بهار تقريبا به حالت خود باقی مانده و با گرم شدن هوا در بهار تجزیه شده و در اختیار گیاه جدید قرار می گیرد.
• انبساط و انقباض بعد از شخم باعث بهبود حالت فیزیکی خاک می شود.
• ریشه بسیاری از علفهای هرز چند ساله و پیازدار ها در اثر نفوذ به عمق خاک از بین می رود.
• حشرات، تخم و لارو آن ها در اثر قرار گرفتن در معرض سرما از بین می روند. بعد از شخم اول، شخم دوم و سایر عملیات زراعی را در بهار انجام می دهند.

انجام شخم دوم و سوم که همان عملیات استغراق (Puddling) و ماله زدن ( Leveling) است از ویژگی های لاینفک شالیکاری است. که خواص شیمیایی
و فیزیکی خاک های شالیزار را بطور قابل ملاحظه ای تغییر می دهد. این تغییرات روند فیزیولوژیک نبات برنج را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد.

در اثر پادلینگ که حالت احیا کنندگی در خاک گل آلود ایجاد می کند موجب تشکیل یک لایه نسبتا غير قابل نفوذ، درست در قسمت زیرین لایه بهم خورده بنام ( Hard Pen) می شود که تشکیل آن را به فشرده شدن فیزیکی خاک طی عمل گل آلود کردن ( Puddling) و ترکیبات احیاء شده آهن و منگنز نسبت می دهند. پادلینگ را نباید روندی که موجب درهم شکستن ساختمان خاک می گردد پنداشت، بلکه باید توجه داشت که با این عمل ساختمان خاک به شکل و حالتی در می آید که برای رشد و نمو نبات برنج بسیار مساعد می گردد. باید خاطرنشان کرد گرچه شخم دوم خاکدانه های درشت تر رس و لای را در هم می شکند در عین حال سبب جذب قشر نازکی از آب بروی ذرات حاصله شده و آنها را از هم جدا نگه می دارد. این حالت عمل احیاء و انتقال مواد غذایی را در خاک تسریع و تسهیل نموده، محیطی را فراهم می سازد که ریشه نبات به سادگی در آن نفوذ کرده و به سرعت رشد کند.

مهمترین اهداف شخم دوم

• تسهیل در عمل نشاء کاری
• مبارزه با علف های هرز
• مخلوط نمودن یکنواخت کود با خاک
• جلوگیری و ممانعت از نفوذ زیادی آب به داخل خاک
• تسطیح زمین
• افزایش ذخیره غذایی خاک
• کاهش اتلاف ازت مصرف شده

پس از شخم دوم، شخم سوم می باشد که در این مرحله خاک و آب بطور کامل مخلوط می گردند. در این مرحله بیشتر مسئله تسطیح زمین مطرح است که اخيرا در بعضی از کشورها به دلیل حساسیت مسئله از ماشین های مجهز به اشعه لیزر جهت افزایش در دقت تسطیح استفاده می گردد. تسطیح مناسب زمین موجب یکنواختی رشد برنج و همچنین یکنواختی در مصرف آب و بالا بردن راندمان آبیاری و تسهیل در مدیریت آب می گردد. در مقایسه با تسطيح خشک، تسطیح در حالت مرطوب آسانتر و سریعتر صورت می گیرد، زیرا آب در انتقال خاک کمک می نماید ضمنا بعد از آخرین شخم و هموار کردن خاک و انجام عمل تسطيح باید سریعا به نشاء کاری اقدام نمود تا برنج بتواند به نحو مؤثری با ارگانیسم های خاک برای اکسیژن و با علف های هرز سریع الرشد برای فضا و مواد غذایی رقابت نماید. تأخیر غیر ضروری در نشاء کاری بعد از آماده سازی زمین به کلوخ های خاک این فرصت را می دهد که کوچکتر شده و سطح خاک صاف و بسته ای را به وجود آورد که مزاحمت زیادی را در امر نشاء کاری سبب گردد.

بطور کلی وقتی می توان عملیات آماده سازی زمین را خوب بحساب آورد که دارای شرایط زیر باشد:

1. علف ها و ساقه های کاه و کلش برنج باقیمانده سال قبل ( rice straw stubbles) بطور کلی زیر خاک رفته و پوسیده شوند.
2. گل و آب بطور کامل با هم مخلوط شوند.
3. مزرعه بطور کامل و خوب تسطیح شده باشد یعنی آب در همه جای کرت بطور یکنواخت پخش شده باشد.

نتایج تحقیقات ایری و سایر کشورها

طبق تحقیقات مؤسسه تحقیقات بین المللی برنج (IRRI ) واقع در کشور فیلیپین شروع آماده سازی زمین ( Land Preparation) باید حداقل ۱۵ روز قبل از نشاء کاری باشد زیرا:

1. نشاءها را باید از غلظت زیاد مواد مضره خاک ناشی از تجزیه مواد آلی،(ساقه، کاه و کلش گیاه اصلی و علف هرز سال قبل ) نجات دهیم . شخم باعث تخریب و تجزیه مواد آلی موجود در مزارع می گردد و این مواد در حين تجزیه توسط میکروارگانیزمهای خاک تولید مواد مضره ( فيتوتوکسین Phytotkins) می نمایند این مواد در خاک هایی با بافت ریز و در خاک های اشباع از آب و بدون تهویه و در مجاورت بقایای گیاهی در حال تجزیه باعث افزایش اثر فيتوتوکسینها می شوند که قادرند از جوانه زدن بذور و رشد گیاهچه ها ممانعت به عمل آورند.
2. به گیاهان جدید کشت شده اجازه دهیم که از مواد غذایی آزاد شده در مدت تجزیه مواد ارگانیکی استفاده نمایند.
3. حدود ۳ تا ۷ روز قبل از شخم باید مزرعه را بسته به وضعیت خاک، غرقاب نموده تا خاک نرم گردد و از حالت چسبندگی زیاد که باعث ایجاد اشکال در عمل شخم توسط تیلر می گردد جلوگیری شود در ضمن غرقاب مزرعه در این مدت به بذر علف هرز، اجازه جوانه زدن داده تا در هنگام هر شخم بذر جوانه زده به زیر خاک برود.

نتایج مشابه به دست آمده در این زمینه توسط سایر محققان دال بر این است که استفاده از پاراکوات و چند ماده شیمیایی دیگر بطور موفقیت آمیزی از عملیات شخم معمولی جلوگیری کرده و گاها سبب تسهیل و امکان پذیر نمودن زمین شخم نشده برای نشاء کاری می گردد. در این روش میزان محصول مشابه روش سنتی است با این تفاوت که هزینه عملیات زراعی کمتر خواهد بود. در سال های اخیر امکان جایگزین ساختن شیوه های سنتی تهیه زمین برنج که معمولا دو تا سه عملیات احتیاج دارد با شخم حداقل ( minimum tillage) مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت . في المثل طی آزمایشاتی در پاکستان دیده شده که با از بین بردن علف های هرز با یک علفکش مناسب و به دنبال آن زدن یک کوليتواتور سطحی به زمین میتوان نتایجی مشابه شیوهای شخم سنتی به دست آورد همچنین در آزمایشات دیگری مشاهده شده که بعد از برداشت محصول، زدن علف کش پاراکوات یا گراماگسون به زمین در عدم احتیاج به دو بار شخم زدن و دوغاب کردن خاک مؤثر بوده و در حفظ و صرفه جویی آبی که می بایست در تهیه زمین به کار رود بطور قابل ملاحظه ای کمک کرده و در واقع عملکرد را هم بالا برده است.