برنج هیبرید چیست؟

برنج هم چون گندم یکی از قدیمی ترین محصولات زراعی کره زمین محسوب می شود. در بعضی نوشته ها قدمت و سابقه زراعت برنج را ده هزار سال ذکر کرده اند. آثار و مدارک بدست آمده از استان ژجیانگ در جنوب کشور چین که از مراکز عمده برنج کاری می باشد، شواهد و نشانه های کشت و کار برنج را از ۷۰۰۰ سال قبل در آن منطقه نشان می دهد.
کشت برنج در ایران از دوره اشکانیان در مناطق پارت ( خراسان کنونی ) رواج داشته و پس از آن به سواحل دریای خزر و استان های گیلان و مازندران برده شد. به هر حال امروزه برنج در اغلب استان های کشور نظیر گیلان، مازندران، فارس، خوزستان، گلستان، آذربایجان شرقی و غربی، اصفهان، زنجان ، قزوین، خراسان، ایلام، کهگیلویه و بویر احمد، چهار محال بختیاری و سیستان و بلوچستان کشت می گردد.

استفاده از فناوری تست برنج هیبرید, سبب افزایش عملکرد ۱۵ الی ۲۰ درصد و حتی تا ۳۰ درصد نسبت به ارقام پرمحصول رایج در شرایط یکسان خواهد شد. برنج هیبرید در کشور چین حدود ۳۰ سال پیش معرفی شده و امروزه به بیش از ۱۷ میلیون هکتار گسترش یافته است. در دیگر کشورهای جنوب شرقی آسیا نظیر ویتنام, فیلیپین, بنگلادش و هندوستان نیز سطح قابل توجهی از برنجکاری به برنج هیبرید اختصاص پیدا کرده است. 

در کشور ما گر چه این تکنولوژی نوپا می باشد ولی با برنامه های گسترده حمایتی از جمله پرداخت یارانه برای تولید بذر هیبرید, پیش بینی می شود در سالهای آینده به لطف خدای منان مورد استقبال کشاورزان برنجکار قرار گیرد. 

برنج هیبرید دورگه ای است که از دو والد کاملاً خالص حاصل شده باشد. برنج هیبرید تجاری (نسل اول ) فقط یک سال قابل کشت توسط کشاورزان می باشد. کشاورزان هر ساله باید بذر مورد نیاز خود را از مراکز معتبر تولید و توزیع برنج هیبرید تهیه نمایند. در سال‌های اخیر در کشورمان از روش سه لاینی شامل لاین نرعقیم (Aلاین), لاین نگهدارنده یا حفظ کننده نرعقیمی( Bلاین) و لاین برگرداننده یا اعاده کننده باروری (Rلاین ) استفاده شده است. که نتایج حاصل از این روش, برنج هیبرید با نام پیشنهادی بهار یک تلاقی بین لاین برگرداننده باروری ( IR42686R) و نرعقیم (IR58025A) می باشد. کشت آن توسط کشاورزان به دلیل وجود پدیده رشد عالی( Hetrosis) سبب افزایش چشمگیر تولید در کشور خواهد شد. 

تاریخچه کشت برنج هیبرید

کشور چین پیشگام تکنولوژی برنج هیبرید در دنیا محسوب می گردد و در سال ۱۹۷۴ اولین رقم هیبرید در برنج را تولید نموده است. اما این فناوری در سال ۱۹۸۵ زمانیکه ده ها هزار هکتار از مزارع کشور چین تحت کشت قرار داشت ، به جهانیان معرفی شد!
موفقیت تکنولوژی برنج هیبرید در چین، راه را برای تولید پایدار برنج در جنوب و جنوب شرقی آسیا که این تکنولوژی را اتخاذ کرده اند، هموار نموده است. از جمله این کشورها هند، فیلیپین ، بنگلادش، ویتنام و تایلند می باشند. پیشرفت های اخیر موجب تشویق کشورهایی نظیر ایران، مصر و پاکستان گردید تا با به کارگیری این فناوری راهکاری مناسب برای نیل به خودکفایی بیابند.
موسسه بین المللی تحقیقات برنج ( ایری) در سال ۱۹۷۹ تحقیقات خود را در زمینه برنج هیبرید آغاز کرده است. این پروژه برنج هیبرید یکی از برنامه های موفق در آن موسسه بین المللی تلقی می گردد.
موسسه تحقیقات برنج کشور نیز از سال ۱۳۶۶ فعالیت خود را در زمینه برنج هیبرید شروع نموده است و در سال ۱۳۷۴ با تشکیل یک تیم تحقیقاتی متشکل از متخصصین بهنژادی، بهزراعی، خاکشناسی، آبیاری و پاتولوژی فعالیت های تحقیقاتی مربوطه به شکلی منسجم تر فعال گردید و اولین رقم هیبرید با پتانسیل عملکرد قابل قبول و مناسب نسبت به ارقام بومی و اصلاح شده در مزارع تحقیقی و ترویجی به بهره برداران معرفی شد. پروژه برنج هیبرید در سال ۱۳۸۴ به عنوان یک برنامه ملی مطرح گردید و در سال ۱۳۸۵ برای اولین بار ۱۳۰ هکتار از اراضی برنج کاری کشور تحت کشت رقم هیبرید قرار گرفت.

مناطق و اراضی مناسب کشت برنج هیبرید

از آنجایی که برنج هیبرید بهار یک میان رس می باشد (از بذر پاشی تا برداشت 130 روز) لذا در مناطقی که محدودیت طول دوره رشد برنج دارند نظیر مناطق سردسیر کشور(آذربایجان، زنجان، لرستان و اصفهان) مناسب نیست. استان های شمالی کشور در صورت کشت به موقع و نیز استان‌های جنوبی نظیر خوزستان و فارس برای کشت برنج هیبرید بهار یک مناسب هستند. 

در استان های شمالی هم باید دقت نمود مناطقی که ارقام پرمحصول و میان رس و دیررس نظیر خزر و ندا کشت می‌نمایند برای کشت برنج هیبرید مناسب خواهد بود. لیکن در مناطقی که همه کشاورزان ارقام محلی و زودرس کشت می کنند کشت برنج هیبرید توصیه نمی شود زیرا مورد هجوم نسل سوم آفت کرم ساقه خوار قرار گرفته و امکان نقصان شدید محصول را به دنبال خواهد داشت.

تهیه خزانه، میزان بذر و نحوه بذر پاشی

خزانه برنج به قطعه زمین کوچکی گفته می شود که در داخل زمین اصلی یا در خارج از مزرعه قرار دارد. محل خزانه بایستی در مکانی قابل دسترس و نزدیک محل سکونت زارع انتخاب شود خاک آن می بایست به خوبی شخم خورده و دارای هوموس یا کود آلی کاملا پوسیده باشد. بهتر است خزانه به صورت شمالی جنوبی احداث شود تا ضمن برخورداری از حداکثر تابش نور خورشید از خسارت های احتمالی ناشی از وزش بادهای غربی شرقی نیز مصون بماند. محل خزانه در مکان مناسب و آفتاب گیر و احداث آن به صورت جوی پشته ( ایستگاهی باشد. استفاده از کود پوسیده دامی در خزانه باعث رشد بهتر نشاء ها و از سوی دیگر باعث سهولت در کندن نشاء می شود. لذا به منظور تهیه نشاء قوى و شاداب، باید به ازای هر متر مربع سطح خزانه حدود ۵۰ گرم بذر پاشیده شود تا بذور جوانه زده فضای کافی برای رشد داشته باشد. بنابراین سطح مورد نیاز خزانه جهت کشت یک هکتار زمین برابر با ۵۰۰ – ۴۰۰ متر مربع می باشد. بخاطر خصوصیت رشد سریع و ایجاد پنجه فراوان در بوته های جوان در این نوع از ارقام، میزان بذر هیبرید مورد نیاز برای هر هکتار ۲۵- ۲۰ کیلو گرم بذر خوب و سالم در مقابل ۱۵۰- ۱۰۰ کیلو گرم ارقام بومی است.
همانند سایر ارقام، بذور هیبرید نیز بایستی قبل از جوانه دار نمودن با سموم قارچکش نظیر سلست به میزان ۲ در هزار ضد عفونی شود.

 تولید بذر برنج هیبرید

تولید بذر برنج هیبرید برخلاف سایر ارقام اصلاح شده و محلی, توسط کشاورزان بسیار مشکل و حتی غیر ممکن خواهد بود. تولید بذر باید توسط شرکت ها و گروه هایی که دوره های آموزشی لازم را با موفقیت طی کرده, توانایی و امکانات لازم را دارند تحت نظارت موسسه های تحقیقاتی و کارشناسان مجرب انجام شود. لذا کشاورزان برای تهیه بذر برنج هیبرید باید هر ساله به مراکز خدمات جهاد کشاورزی و مراکز مجاز توزیع بذر مراجعه نمایند. برای اطمینان بیشتر دقت نمایند که بحث‌های بذر دارای برچسب و اتیکت موسسه ثبت گواهی بذر یا موسسه تحقیقات برنج باشد. 

علاوه بر این چون در تولید بذر هیبرید دو والد که والد مادری آن نر عقیم است نقش دارند, لذا کشاورزان از بذر هیبرید(F1) کشت شده در مزرعه خود نمی توانند برای سال آینده بذرگیری نمایند, زیرا چون در نسل دوم درصد قابل توجهی از بوته ها به والد مادری که نر عقیم می باشد, نرعقیمی را به ارث می برند و در نتیجه تعدادی از بوته ها در مزارع کشاورزان پوک خواهند شد. لذا کشاورزان باید هر ساله بذر مورد نیاز خود را از مراکز معتبر تهیه نمایند. 

دوره (زمان ) انتقال نشاء

یکی از نکات مهم برای کشت رقم هیبرید انتقال نشاء در زمان مناسب می باشد بر این اساس بهتر است سن نشاء در هنگام انتقال به زمین اصلی مد نظر قرار گیرد و بهترین سن برای انتقال نشاء یعنی تعداد روز از زمان بذر پاشی تا موقع انتقال به زمین اصلی حدود ۲۱ الى ۲۵ روز باشد. شایان ذکر است به ازای هر هفته تاخیر در انتقال نشاء کاهش عملکرد قابل توجهی مشاهده خواهد شد.

معمولا ارقام هیبرید قدرت پنجه دهی بالایی دارند به ویژه اگر در شرایط مطلوب و با فاصله بیش از ۳۰ سانتیمتر کشت شوند. اما افزایش پنجه در ارقام هیبرید هدف نهایی نیست بلکه ممکن است باعث عدم یکنواختی در زمان رسیدن محصول شود. لذا تعداد پنجه متوسط بين ۱۵ إلى ۲۰ عدد ایده آل می باشد و باید سعی شود از ایجاد پنجه بیشتر با رعایت فاصله کشت مناسب و کشت متراکم جلوگیری نمود.

تاریخ کشت برنج هیبرید

از آنجایی که برنج هیبرید به تنش های محیطی از جمله سرمای بهاره تحمل بیشتری نسبت به سایر ارقام دارد, بنابراین با توجه به میان رس بودن رقم, توصیه بر این است که زودهنگام یعنی اوایل فروردین در خزانه ایستگاهی و زیر پوش نایلون بذر پاشی گردد.  سن نشاها از زمان بذر پاشی تا وقت نشاکاری حدود ۲۵ روز یعنی ۴ برگی مناسب است. با توجه به تاریخ بذرپاشی زمان نشاکاری اوایل اردیبهشت خواهد بود. تاریخ کشت به موقع از یک طرف باعث افزایش تولید محصول شده و از طرف دیگر موجب همزمان رسی و کاهش خسارت کرم ساقه خوار( به دلیل برداشت زود هنگام) می شود. علاوه بر این کشت زودهنگام باعث افزایش درصد دانه های سالم در زمان تبدیل و کاهش شکم سفیدی خواهد شد.

آرایش کشت

مناسب ترین فواصل کشت ( بوته ها ) در زمین اصلی ۲۵*۲۵ سانتی متر می باشد به عبارت دیگر فاصله بین ردیف ۲۵ سانتی متر و فاصله روی ردیف نیز ۲۵ سانتیمتر باشد و تعداد نشاء در هر کپه یک عدد و در صورت کوچک و ضعیف بودن حداکثر دو عدد باشد. اصولا کشاورزان موقع کشت به تعداد نشاء در هر کپه توجه نکرده و گاها بیش از ۱۰ نشاء سالم را در یک کپه قرار می دهند این کار نه تنها باعث افزایش هزینه و هدر دادن سرمایه می شود بلکه در میزان عملکرد نیز اثر سوء بجا می گذارد.

بررسی های متعدد نشان داده است، اگر در هنگام نشاء کاری تعداد یک و یا چند عدد ( مثلا ۵ الى ۶) انشاء در هر کپه قرار داده شود در هنگام رسیدن محصول تعداد پنجه موثر گیاه، از نظر آماری اختلاف معنی داری نخواهد داشت، لذا بهتر است تعداد نشاء در هنگام نشاء کاری در هر کپه با حداقل ممکن ( ۱-۲ عدد ) انجام گیرد.

مدیریت آفات و بیماری ها

برنج هیبرید بهار به دلیل میان رسی و کاشت دیرهنگام ممکن است مورد هجوم نسل سوم کرم ساقه خوار قرار گیرد. لذا در صورت کشت به موقع و مصرف بهینه کود می توان از خسارت آفت جلوگیری کرد. تجربه چند ساله کشاورزان در شمال کشور بیانگر آن است که می‌توان با مبارزه بیولوژیکی یعنی استفاده از زنبور تریکوگراما و کشت توام برنج و اردک و بدون استفاده از سموم آفت کش در برنج هیبرید به عملکرد ده تن در هکتار دست یافت. گرچه برنج هیبرید به بیماری بلاست مقاوم می باشد ولی به خاطر پنجه زنی بالا همانند ارقام اصلاح شده پرمحصول دیگر ممکن است به بیماری شیت بلایت حساسیت نشان دهد, لذا مبارزه شیمیایی با سموم توصیه شده حفظ نباتات از جمله تیلت در زمان یک هفته بعد از خوشه دهی همزمان با آخرین مرحله مبارزه با کرم ساقه خوار باعث کاهش خسارت این بیماری خواهد شد. 

همیشه توصیه می شود مزرعه برنج عاری از علف های هرز باشد. رشد علف های هرز در خزانه از طريق رقابت با نشاء های برنج برای جذب آب و مواد غذایی و همچنین جذب نور و اشغال فضا موجب ضعف نشاء های جوان می شود. به علاوه همراه نشاء های برنج به زمین اصلی راه یافته و موجب مشکلات بیشتری نیز می گردند. به طور کلی برای مبارزه شیمیایی با علف های هرز، استفاده از علفکش های رایج نظیر بنتیو کارپ، بوتاکلر و … اجتناب ناپذیر است و با انجام وجین دستی به موقع ضمن حذف علف های هرز باقیمانده از سطح مزرعه باعث تهویه خاک و رشد بهتر گیاه و جلوگیری از رقابت بین گیاه و علف های هرز می گردد. برای کنترل صحيح علف های هرز، تلفیقی از روش های زراعی و شیمیایی توصیه می گردد.

تغذیه صحیح در کشت برنج هیبرید

توسعه روشهای معقول و منطقی مصرف کود مستلزم آگاهی از وضعیت تغذیه ای گیاه برنج در طی مراحل مختلف رشد آن بوده و این موضوع جهت فراهم نمودن مواد مغذی مورد نیاز دانه که اصلی ترین بخش مصرفی گیاه برنج برای انسان است بسیار مهم و ضروری می باشد .
شناخت و اطلاع از تحرک و پویایی عناصر در حالت های مختلف فیزیولوژیکی گیاه برنج در هر مرحله از رشد نیازمند مطالعه و بررسی های لازم و تجزیه ی هر قسمت از گیاه می باشد. عوامل متعددی رشد گیاه برنج را تحت تاثیر قرار می دهند و در این مورد فاکتورهای محیطی تاثیر بسیار زیادی در بخش های مختلف گیاه دارند و مصرف عناصر غذایی نیز یکی از موارد ضروری جهت بررسی می باشد .
برای دستیابی به حداکثر محصول و بهره وری بیشتر در امر کشاورزی باید میزان محصول در واحد سطح بالا رود. استفاده بهینه از کودهای شیمیایی منطبق با نیاز گیاه جهت استحصال حداکثر محصول از عوامل مهم پروسه توليد محسوب می گردد. علی رغم فعالیت های تحقیقاتی و ترویجی انجام شده در زمینه تغذیه گیاه برنج، متاسفانه بسیاری از شالیکاران به اصول اولیه مصرف کود شامل نوع، مقدار، زمان و نحوه مصرف آن آشنایی ندارند. این امر موجب می شود تا مصرف عناصر غذایی توسط گیاه به صورت نامتعادل صورت گیرد. بطور کلی عدم آشنایی با اصول اولیه مصرف کود و تغذیه گیاه موجب کاهش کارایی مصرف کود و افزایش هزینه تولید می شود و به تبع آن این مسئله بهره وری کم اراضی شالیزاری را بدنبال خواهد داشت.
ازت از جمله عناصری است که نقش مهمی در افزایش تولید برنج دارد. مدیریت و کنترل منظم وضعیت ازت گیاه برای بهینه کردن زمان مصرف ( تقسيط ) از جمله فاکتورهایی است که می تواند موجب افزایش کارایی آن گردد. بررسی ها نشان داده است که نیاز کودی ارقام هیبرید معمولا بیش از ارقام بومی و اصلاح شده می باشد، به طوریکه برای ارقام برنج هیبرید بین ۲۵۰ تا ۲۸۰ کیلوگرم در هکتار اوره معادل ۱۱۵ تا ۱۲۹ کیلو گرم ازت خالص در نظر گرفته می شود که به صورت تقسیط طی سه مرحله باید مصرف گردد. مرحله اول مصرف به مقدار ۵۰% به صورت پایه بلافاصله قبل از کاشت و مرحله دوم مصرف به مقدار ۵% قبل از وجین دوم و ۵% باقیمانده در هنگام بو تینگ یا آبستنی ( یک هفته بعد از تشکیل خوشه اولیه در غلاف ) مصرف می گردد.
مدیریت مصرف فسفر و پتاسیم نیز در تعادل تغذیه گیاه برنج برای افزایش عملکرد و پایداری آن از اهمیت بسزایی برخوردار است. کشاورزان معمولا میزان فسفر و پتاسیم را برای ارقام هیبرید و غیر هیبرید به طور یکسان به کار می برند. با این حال مناسب است با توجه به نتایج آزمون خاک، فسفر در زمان تهیه زمین و پتاسیم طی دو مرحله ۵۰% به صورت پایه و ۵۰% در مرحله آغاز تشکیل خوشه اولیه در غلاف استفاده گردد.

برداشت برنج هیبرید

 بهترین زمان برداشت برنج هیبرید وقتی است که حدود ۸۵% دانه ها رسیده باشند. تاخیر در زمان برداشت نه تنها باعث افزایش ریزش دانه ها می شود بلکه ممکن است موجب افزایش ترک دانه و در نتیجه زیاد شدن خرده برنج شود. بهتر است با کمباین مخصوص برنج به صورت مستقیم برداشت گردد. نکته ای که باید بدان توجه داشت این است که نباید آب شالیزار را زودهنگام قطع و مزرعه را خشک نمود, بلکه بهترین زمان خشک کردن حدود ۲۰ روز بعد از خوشه دهی کامل یا هفت روز قبل از برداشت می باشد. در صورت خشک کردن زودهنگام مزرعه باعث نقصان در پر شدن دانه ها و افزایش خرده برنج در زمان تبدیل خواهد شد. 

کیفیت و نحوه پخت برنج هیبرید

خوشبختانه برنج هیبرید بهار یک از کیفیت مطلوبی برخوردار می باشد در صورت رعایت روش صحیح پخت مورد استقبال مصرف کنندگان قرار خواهد گرفت. برنج هیبرید قبل از پخت حدود ۳۰ دقیقه در آب نمک به غلظت ۴۴ در هزار و به مقدار ۱۲۵ درصد وزن برنج (هر ۱۰۰ گرم برنج، ۱۲۵ گرم آب نمک )خیسانده شود. بعد از آن در آب نمکی که غلظت نمک آن به وسیله ی حس چشایی مشخص می گردد و در حال جوشیدن کامل است به مقدار ⅖ برابر وزن خشک برنج به مدت ۷ دقیقه جوشانده شود, بعد از این مدت برنج به عبارتی پخته شده است لکن جهت دم کشیدن کامل و پخت نهایی, در ظرفی ریخته و بر روی شعله ملایمی قرار داده شود. مدت زمان لازم برای این مرحله بسته به سلیقه مصرف کننده و نوع رنگ ته دیگ خواهد داشت. برنج هیبرید پس از پختن و دم کشیدن کامل نرم و خوش خوراک باقی می ماند و پس از سرد شدن نیز سفت نمی شود که این خصایص مطلوب نظر مصرف کنندگان محترم نیز خواهد بود.