اهميت برنج در ایران و جهان

اهمیت تولید برنج

سطح زير كشت برنج درجهان بر اساس آمارهای رسمی منتشر شده از سوی سازمان خواربار جهانی در طی سال های گذشته از حدود 145 میلیون هکتار تا بیش از 160 میلیون هکتار متغیر بوده است. در یک بررسی کلی بیشترین سطح زیر کشت شلتوک مربوط به هندوستان با بیش از 42 میلیون هکتار و پس از آن کشور چین با بیش از 29 میلیون هکتار رتبه دوم را به خود اختصاص داده اند. در مجموع این دو کشور با حدود 72 میلیون هکتار اراضی شالیزاری بیش از 46% سطح زیر کشت شلتوک جهان را به خود اختصاص می دهند. در حالی که جمهوری اسلامی ایران با حدود 600 هزار هکتار شالیزار سهمی معادل 0/4% سطح زیر کشت جهان را دارد.

محصول استراتژیک برنج با توجه به جایگاه آن در تامین غذا و کالری مورد نیاز مردم نقش مهمی در سبد غذایی مردم ایران دارد. تولید برنج در دنیا از سال 2000 میلادی با چالش‌های جدی مواجه شده به طوری که جامعه جهانی را نگران فرایند بروز بحران در تامین غذا نموده است. امنیت غذایی در جهان از این نظر نگرانی های عمیق تری ایجاد کرده که رشد سالانه 1/26 درصدی جمعیت جهان و به تبع آن رشد تقاضا برای برنج, مقدار عرضه برنج در بازارهای جهانی را به مقدار قابل ملاحظه ای کاهش داده است. 

چشم انداز تولید برنج

با عنایت به روند رو به رشد تقاضای مصرف برنج طی 40 سال آینده, تامین غذای 9 میلیارد نفر جمعیت در سال 2050 به عنوان دغدغه اصلی جهان در آینده خواهد بود. این در حالی است که تاثیرات مخرب روند تغییرات اقلیمی به خصوص گرم شدن جهانی به عنوان مهمترین عامل کاهش دهنده ظرفیت های تولید برنج در دنیا و تهدید کننده توان تامین غذا می باشد. 

افزایش مصرف برنج در دنیا در سال‌های آتی توسط نهادهای بین المللی(موسسه بین المللی تحقیقات برنج) به خصوص در منطقه آسیای مرکزی و غربی پیش بینی شده است. واردات برنج از دو میلیون تن در سال  1980به حدود شش میلیون تن در سال 2009 افزایش یافته است و پیش بینی می شود که مصرف برنج از 9میلیون تن حاضر به 12میلیون تن در سال 2020 و 16/5 میلیون تن در سال 2035 افزایش خواهد یافت. به نظر می رسد دو کشور ایران و عراق به تنهایی حدود 50 درصد تقاضای برنج را در این منطقه در سال 2035 به خود اختصاص خواهند داد. کشور جمهوری اسلامی ایران در حال حاضر 3/4 میلیون تن مصرف برنج دارد که پیش‌بینی می‌شود تا سال 2035 مقدارمصرف به 5/1 میلیون تن افزایش یابد. 

چالش های تولید برنج

امروزه تولید محصولات زراعی و به ویژه برنج مواجه با انواع تنش های زنده و غیر زنده در اقلیم های مختلف می باشد و شواهد و مستندات علمی نشان داده است که در طی سال های اخیر این عوامل موجب کاهش متوسط عملکرد در کشورهای عمده تولید کننده برنج شده است. ازاین رو مطالعه و توسعه فناوری های لازم جهت مقابله با اثرات تنش ها ودرعین حال حفظ و ارتقای پتانسیل تولید از ضروریات اجتناب ناپذیر به ویژه در شرایطی که اقلیم در حال تغییرات سریع (climate change) می باشد. به همین جهت, در راستای پایداری وارتقای تولید در شرایط تنش, انجام مطالعات جهت فائق آمدن بر چالش ها امری اجتناب ناپذیر می نماید. 

فقط حدود 5 درصد از کل تولید برنج دنیا وارد تجارت جهانی می شود و بقیه به مصرف کشورهای تولید کننده می رسد. با این درصد برنج در چرخه صادرات, بروز کوچکترین مشکلی در کشورهای تولید کننده برنج به خصوص در کشورهای اصلی تولید برنج نظیر چین و هند از جمله سیل و طوفان و سونامی, تولید و صادرات این محصول استراتژیک را با خطر و ریسک پذیری بالایی مواجه ساخته وعواقب ناشی از آن می تواند در کشورهای مصرف کننده برنج بحران جدی ایجاد نماید. افزایش تقاضای جمعیت در حال افزایش این دو کشور که پر جمعیت ترین کشورهای جهان هستند می تواند کل ذخایر در چرخه صادرات را مصرف نماید. به عنوان نمونه, می توان به بحران برنج در پایان سال 2007 و مشکلات اقتصادی و نابسامانی اجتماعی فراوان ناشی از آن در برخی کشورها از جمله فیلیپین اشاره نمود. تجربیات تاریخی نیز نشان داده است, عدم توان تأمین غذا در یک کشور می تواند استقلال کشور را به مخاطره اندازد. 

اهميت خود اتكايی در توليد برنج

خودكفايی در محصولات استراتژيک تضمين كننده امنيت، استقلال و ثبات سياسی كشور است. سياست های ملی جهت تأمين غذا و رفاه جامعه و اهميت آن به وضوح توسط مقام معظم رهبری در رسيدن به خودكفايی در محصولات غذايی در سند چشم انداز 20 ساله و برنامه های پنج ساله توسعه اجتماعی و اقتصادی كشور بيان گرديده است. رفع چالش های موجود در افزايش و توليد پايدار محصولات زراعی از جمله اهداف راهبردی در جهت حصول به امنيت غذايی و سلامت جامعه می باشد.

بنابراين خود اتكايی در توليد برنج در كشور نه يك انتخاب، بلكه يك ضرورت مهم و انكار ناپذير است كه بايد با درنظر گرفتن تمامي جنبه های فنی و اقتصادی توليد از جمله بحران آب و تغييرات اقليمی به آن پرداخته شود. خوشبختانه وزارت جهاد كشاورزی برنامه ای برای ارتقای ضريب خوداتكايی برنج با تكيه بر توان و ظرفيت داخلی تا افق چشم انداز در حال نهايی كردن دارد.

خوشبختانه سياست های ابلاغی مقام معظم رهبری درباره اقتصاد مقاومتی نيز مويد جهت گيری وزارت جهاد كشاورزی برای افزايش توان توليد محصولات استراتژيک نظير برنج مبتنی بر توان داخلی است. يكی از عوامل تهديد كننده در مسير نيل به خوداتكايی، واردات بيش از نياز جامعه است كه در سال های گذشته موجب كاهش انگيزه های توليدكننده داخلی گرديده است. با توجه به سود كلان واردات در مقايسه با مشقت های توليد داخل، نظام برنامه ريزی و سياست گذاری كشور نبايستی اجازه قربانی مزايای متعدد حاصل از توليد داخل نظير اشتغال، امنيت غذايی و امنيت ملی را در قبال كار آسان واردات و منفعت عده ای خاص بدهد.

دستاوردها و اثرگذاری تحقيقات برنج در عرصه توليد

افزايش بيش از 1600 كيلو متوسط عملكرد كشاورزی برنج از طريق دستاوردها و توصيه های فنی موسسه طی سه دهه گذشته با فرض قيمت 2500 تومانی شلتوک و متوسط 500 هزار هكتاری سطح زير كشت سالانه موجب بيش از دو هزار ميليارد تومان اضافه درآمد كشاورزان و ارزش افزوده بيشتر گرديده كه اگر مزايای اشتغال بيشتر در مراحل کشت تا برداشت، تبديل برنج در شاليكوبی و مراحل تجارت و بازاريابی در داخل كشور را به آن بيافزاييم قابل مقايسه با سرمايه گذاری اندک صورت گرفته در تحقيقات برنج نمی باشد.

كاهش متوسط كشوری ميزان مصرف بذر در خزانه از بيش از 120 به كمتر از 60 كيلوگرم موجب صرفه جويی سالانه 75 ميليارد تومان هزينه برای شاليكاران كشور گرديده است. 

ترويج توصيه آبياری نوبتی به جای آبياری دائم غرقاب در اراضی شمال كشور، موجب صرفه جويی بيش از ميليونها متر مكعب آب در شاليزارها شده است.

توصيه های زراعی برای توليد برنج پس از برداشت اول از طريق رتون زايی و توسعه يكصد و ده هزار هكتاری سطح آن در شمال كشور، ضمن توليد حداقل بيش از يكصد هزار تن برنج اضافی موجب افزايش درآمد سالانه شاليكاران شمالی به ميزان بيش از 2500 ميليارد تومان گرديده است.

معرفی انواع محصولات مناسب برای كشت بعد از برداشت برنج نظير لوبيا، محصولات سبزی و صیفی، محصولات علوفه ای, انواع سبزيجات، كاهو و كلزا ضمن افزايش بهره وری از شاليزار موجب افزايش قابل توجه درآمد كشاورزان، توليد انواع محصولات غذايی مورد نياز مردم و افزايش اشتغال شده است.

معرفی روش های كشت توام برنج نظير توام برنج با اردک و ماهی كه امروزه توسط كشاورزان گيلانی و مازندرانی مورد استفاده قرار می گيرد، موجب توليد پروتئين مورد نياز مردم همزمان با توليد برنج و نيز كاهش ميزان مصرف سم و كود شده است، به نحوی كه امروزه اين روش به عنوان روشی برای توليد برنج سالم با قيمت بالاتر از برنج های معمولی در حال گسترش است.

توسعه مكانيزاسيون از مراحل کاشت تا برداشت برنج، ضمن كاهش صعوبت كاری موجب صرفه جويی در هزينه كاشت، داشت و برداشت برنج گرديده است.

تهيه ارقام مقاوم به بيماري بلاست كه نيازی به سمپاشی ندارند. بيماری بلاست مهمترين بيماری برنج در شمال كشور بوده و برای كنترل آن در مزارع و جلوگيری از خسارت به محصول در ارقام محلی هرساله سطوح بسيار وسيعی از مزارع با توجه به شرايط آب و هوايی در دو مرحله سمپاشی می شوند.

معرفی روش تيمار نشای برنج با قارچكش قبل از نشاكاری برای كنترل بيماری بلاست در مرحله برگی. با اجرای اين روش يک مرحله سمپاشی از سمپاشی در مزارع كاهش می يابد و نتيجه كاهش هزينه توليد، كاهش صعوبت كاری در توليد برنج با كاهش يكبار حركت در زمين باتلاقی با سمپاش و كاهش مصرف سم و آلودگی محيط زيست.

توليد دانش يا داده برای صفات مختلف در ژرم پلاسم برنج ايران برای استفاده و كاربرد در زمينه های مختلف پژوهشی.

با توجه به اينكه محدوديت های ناشی از تغييرات اقليمی، به تحليل رفتن منابع آب و خاک، تنوع عوامل تنش زای محيطی زنده و غيرزنده و ارتقای سطح تقاضای مردم برای استفاده از محصولات كيفی سالم، ارتقای همزمان عملكرد و كيفيت برنج از طريق روشهای رايج و روشهای توصيه شده قبلی كاری بسيار دشوار می باشد، نيل به اهداف مندرج در برنامه خودكفايی برای افزايش يک ميليون تنی توليد برنج آن هم با تكيه بر شاليزارهای شمال كشور به راحتی قابل دسترس نمی باشد و نيازمند سرمايه گذاری اساسی برای تقويت زيرساخت های علمی و پژوهشی. نكته قابل توجه اين است كه با توجه به محدوديت های منابع به خصوص آب در كشور، مقرر است در برنامه خوداتكايی تا افق كشت برنج در استان های غير شمالی كشور تا سطح حدود يكصد هزار هكتار با كاهش سطح مواجه گردد. در اين صورت، افزايش حداقل دو تنی عملكرد در اراضی شالیکاری شمال كشور مورد انتظار می باشد كه تحقق اين امر نيازمند همزمان تبيين سياست گذاری مناسب برای افزايش توليد و حمايت از توليد داخلی و تقويت توانمندی علمی و پژوهشی داخل كشور و ارتباطات بين المللی جهت بهره مندی از ظرفيت های موجود در دنيا است.